Żółwie są jedną z najstarszych ewolucyjnie grup kręgowców, skamieniałości tych zwierząt znane są już z ery mezozoicznej. Ogólny plan budowy ciała żółwi prawie nie zmienił się od tamtego okresu, dlatego uznawane są za żywe skamieniałości. Pochodzenie żółwi do tej pory nie zostało wyjaśnione, nie są one również blisko spokrewnione z innymi przedstawicielami gadów. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Najstarszym odnalezionym przodkiem żółwi jest Triassochelys, pochodzący z górnego triasu. Jego szczątki odnaleziono na terenie Niemiec w 1914 r. Gatunek ten osiągał ok. 90 cm długości i prawdopodobnie nie mógł chować do pancerza głowy, kończyn i ogona, dlatego posiadał na nich kolce chroniące go przed drapieżnikami (Fot. 1). (Dobrowolska 1990)
Niesamowita wytrzymałość
Żółwie są zwierzętami wyjątkowo odpornymi na głód, urazy ciała oraz trucizny. Znane są przypadki ponad rocznej głodówki żółwi, bez większej szkody dla ich zdrowia. Odznaczają się także niesamowitą zdolnością gojenia ran, często bardzo poważnych takich jak utrata kończyn. Charakterystyczną cechą tych gadów jest także długowieczność. Długość życia żółwi jest różna u poszczególnych gatunków i może wynosić od 30 nawet do 100 lat. Wyjątkowa żywotność i wytrzymałość żółwi jest wynikiem ich powolnego metabolizmu. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Od mikrusów po olbrzymy
Wśród gatunków żółwi można zauważyć dużą zmienność rozmiarów ciała od gatunków bardzo małych po prawdziwe olbrzymy. Najmniejszy z nich to madagaskarski żółw pajączkowy Pyxis arachnoides (Bell, 1827) dorastający do 10 cm długości. Największe osobniki zaś można spotkać wśród żółwi skórzastych Dermochelys coriacea (Vandelli, 1761). Długość ich karapaksu może osiągać 2 metry. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Żółwie występują w bardzo różnych biotopach. Zamieszkują zarówno lądy, wody słodkie i słone. W zależności od rodzaju ekosystemu, w którym występują wykształciły wielorakie przystosowania w budowie ciała. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Pancerz osobisty
Wyróżniającą cechą żółwi jest pancerz, który powstał z przekształconych części kości szkieletu, a pokryty jest rogowymi tarczkami. Składa się z dwóch części: grzbietowej oraz brzusznej i pokrywa prawie całe ciało. W pancerzu znajdują się otwory na głowę, kończyny i ogon, które zwierze może w chwili zagrożenia wciągnąć do środka. Grzbietową część pancerza tak zwany karapaks tworzą wyrostki ościste kręgów oraz żebra natomiast część brzuszną, tak zwany plastron zbudowany jest z kości obojczykowych wraz z żebrami brzusznymi. Obydwie części pancerza są ze sobą połączone za pomocą mostu cardo, lub szwu kostnego symphyse. Wśród niektórych gatunków spojenie karapaksu i plastronu stanowią ścięgna i chrząstka, co zapewnia niewielką ruchomość. Wygląd i budowa tego połączenia jest cechą charakterystyczną dla danego taksonu. Układ tarczek rogowych pancerza nie pokrywa się z układem płytek kostnych, dzięki czemu ma on większą wytrzymałość. Rysunek, jaki tworzą rogowe tarczki pokrywające pancerz żółwi jest zazwyczaj symetryczny, choć zdarzają się pewne odstępstwa. Pancerze różnych gatunków żółwi znacznie się od siebie różnią np. żółwie lądowe mają pancerz wysklepiony z kolei wodne raczej płaski, co ułatwia im poruszanie w wodzie. Po za tym u niektórych żółwi pancerz zamiast rogowymi tarczkami pokryty jest gładką i miękką skórą np. u Trionychidae lub dochodzi do znacznej redukcji plastronu jak u Chelydridae.(Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Plan budowy
Żółwie mają czaszkę pozbawioną otworu ciemieniowego oraz otworów skroniowych – typu akinetycznego. Kości podniebienno kwadratowe nieruchomo zrośnięte są z puszką mózgową, dlatego gady te nie mogą szeroko otwierać paszczy. Nie posiadają zębów, za to posiadają dziób zbudowany z rogowych listew, których forma jest charakterystyczna dla różnych gatunków. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Kończyny żółwi są dobrze wykształcone i zaopatrzone w pięć palców. Wykazują jednak pewne różnice w budowie w zależności od środowiska, w jakim żyje zwierze. Gatunki lądowe mają odnóża słupowate oraz krótkie palce zakończone grubymi pazurami. Kończyny żółwi wodno – lądowych są lekko spłaszczone, palce mają spięte błoną pławna na końcach, których posiadają długie, ostre pazury. Natomiast nogi gatunków o typowo wodnym trybie życia przekształciły się w płaskie, podłużne formy przypominające wiosła. Palce najczęściej zostały całkowicie zredukowane. U wszystkich gatunków żółwi występuje ogon, jego długość i wygląd zależy od przynależności do danego taksonu. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Skóra żółwi jest pokryta łuskami i może być bardziej lub mniej chropowata w zależności od trybu życia osobnika. Niektóre gatunki posiadają wyrostki lub fałdy skórne, brodawki jak również wąsy na szyi i ogonie. Tego rodzaju twory mogą służyć, jako kamuflaż przykładem tutaj może być żółw sępi Macrochelys temminckii (Troost in Harlan, 1835). (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Żółwie mają dobry wzrok, rozpoznają kształty i kolory, posiadają zdolność widzenia w pewnym zakresie światła podczerwonego. Oczy tych gadów zaopatrzone są w trzy powieki. Nieduży mózg jest dość wysoko rozwinięty, zwłaszcza ośrodki wzrokowe i smakowo – węchowe. Pomimo rozwiniętych ośrodków słuchu żółwie są właściwie głuche, co wynika z niezdolności kojarzenia bodźców słuchowych, tzw. głuchota ośrodkowa. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Namiętność w skorupie
Rozmnażają się poprzez zapłodnienie wewnętrzne. Składają jaja, których liczba jest zmienna u poszczególnych gatunków. U żółwi dorastających do niewielkich rozmiarów może liczyć zaledwie kilka sztuk natomiast u dużych nawet 200. Na liczbę jaj może też wpłynąć wiek samicy, często starsze samice składają ich więcej. Jaja żółwi pokryte są wapienną skorupką i mogą mieć wielorakie kształty: kuliste, owalne bądź wałeczkowate. Młode po wykluciu wyglądają jak formy dorosłe. Wszystkie żółwie składają jaja na lądzie bez względu na środowisko życia. Płeć i rozwój zarodków determinowane jest przez temperaturę otoczenia. Inkubacja trwa zwykle około 100 dni bywa jednak, że młode żółwie zimują w osłonkach jajowych i wykluwają się dopiero na wiosnę. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Obecnie rząd Testudines obejmuje 14 rodzin i dzieli się na dwa podrzędy: Pleurodira – bokoszyjne, chowające głowę przez poziome zgięcie szyi w bok oraz Cryptodira – skrytoszyjne, chowające głowę przez esowate zgięcie szyi w płaszczyźnie pionowej i wciągniecie jej do pancerza. (Dobrowolska 1990; Juszczyk 1987)
Żółwie w Polsce
W Polsce występuje jeden gatunek żółwia Emys orbicularis (L., 1758), czyli żółw błotny należący do rodziny Emididae i podrzędu Cryptodira. Jest jednym z dwóch współcześnie żyjących przedstawicieli rodzaju Emys. Żółw błotny jest najbliżej spokrewniony z występującym w Ameryce Północnej Emydoidea blandingii (Holbrook, 1838) oraz gatunkami z rodzaju Terrapene i Clemmys. (Dobrowolska 1990; Jabłoński 1998; Juszczyk 1987; Maciantowicz 2006; Mitrus 2007; Najbar 2008; Różycki 2001)
Prowadzi wodno-lądowy tryb życia i zasiedla zbiorniki wód słodkich, najchętniej wolno płynące rzeki lub zarośnięte jeziora. Większą część czasu spędza w wodzie, na ląd wychodzi tylko żeby się wygrzać i znieść jaja. Żywi się głównie bezkręgowcami lub drobnymi kręgowcami. Należy do żółwi średniej wielkości, nie przekracza 25 cm. (Dobrowolska 1990; Jabłoński 1998; Juszczyk 1987; Maciantowicz 2006; Mitrus 2004, 2007; Najbar 2008; Najbar i Różycki 2001)
Żółw ten jest jednym z najstarszych przedstawicieli fauny polski. Był gatunkiem popularnym na ziemiach naszego kraju i na terenie całej Europy do końca XIX wieku. Obecnie jego populacja znacząco się zmniejszyła głównie na skutek działalności człowieka. W wielu krajach europejskich wyginą zupełnie lub jest bliski wymarcia. W związku ze zmniejszającą się liczebnością tego gada, w Polsce i nie tylko rozpoczęto różnego rodzaju działania na rzecz ochrony tego gatunku. Działania te obejmują swoim zakresem zarówno ochronę prawną jak i przede wszystkim ochronę siedlisk, na których występuje żółw błotny. (Jabłoński 1998; Juszczyk 1987; Maciantowicz 2006; Mitrus 2004, 2007; Najbar 2008; Rybacki i Maciantowicz 2001)
Natalia Szyszko
Bibliografia:
Dobrowolska H. 1981. Gady. PWN. Warszawa. 96-99, 194-203, 214-215
Juszczyk W. 1987. Gady i płazy krajowe. PWN. Warszawa. 11-23.
Maciantowicz M. 2002. Problemy ochrony i zachowania puli genowej izolowanych populacji żółwia błotnego Emys orbicularis. Przegląd Przyrodniczy: XIII(3): 39-46
Maciantowicz M., Rybacki M. 2006. Ochrona żółwia błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego z instrukcjami do wyszukiwania gatunków w terenie. Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Mitrus S. 2004. Żółw błotny. In: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (eds.). Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 6: 309–313.
Mitrus S. 2007. Metody badań i ochrony żółwia błotnego. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. 9-26, 111-112
Najbar B. 2008. Biologia i ochrona żółwia błotnego (Emys orbicularis) w zachodniej Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
Różycki A. 2004. Żółw błotny ochrona gatunku. Poleski Park Narodowy. Urszulin