Gospodarka liniowa jest obecnie najpowszechniejszym modelem gospodarczym na świecie. W uproszczeniu zasadę jej działania można przedstawić na schemacie: pozyskanie zasobów – wytworzenie produktów – generowanie odpadów. Jak widać w tym modelu gospodarczym proces produkcyjny i konsumpcja przebiegają jednokierunkowo – najpierw wydobywamy surowce naturalne, następnie produkujemy towary, które po okresie często krótkiego użytkowania, trafiają na śmietnik, potęgując globalny problem zanieczyszczenia. Co gorsza, żeby linearny system gospodarczy mógł funkcjonować, wymaga stale rosnącego i nieograniczonego dostępu do zasobów. Problem polega na tym, że zasoby i możliwości regeneracyjne naszej planety są ograniczone. Co zatem możemy zrobić? Czy pozostaje nam tylko oczekiwanie na powolny, lecz nieubłagany upadek? Niekoniecznie.
GOSPODARKA O OBIEGU ZAMKNIĘTYM
Od dłuższego czasu podejmowano próby wdrożenia nowego modelu działalności gospodarczej, który stanowiłby alternatywę dla schematu liniowego, ograniczając tym samym presję na środowisko. Tak powstała koncepcja tzw. gospodarki o obiegu zamkniętym (inaczej: cyrkularnej bądź obiegowej). Zakłada ona utworzenie pętli przepływów materiałowych w ramach cykli zwrotnych. Zasadę ich działania najlepiej obrazuje schemat: zasoby – produkty – zasoby. Oznacza to, że gospodarka cyrkularna uznaje „używanie” zasobów naturalnych, zamiast ich „zużywania” – podobnie jak ma to miejsce w naturalnych cyklach zachodzących w przyrodzie. Zgodnie z tą ideą produkty są projektowane w sposób, który umożliwia ich jak najdłuższe użytkowanie, ponowne wykorzystanie, naprawę lub regenerację, oraz ostatecznie poddanie ich recyklingowi. Tym samym odpady, jeśli już muszą powstać, stają się surowcami.
Według różnych źródeł gospodarka obiegowa charakteryzuje się m.in.:
- racjonalnym wykorzystaniem zasobów i energii;
- możliwie najdłuższym utrzymaniem surowców i materiałów w obiegu;
- wykorzystaniem do produkcji czystych materiałów, co zwiększa możliwość ich ponownego użycia;
- wzrostem innowacji i rozwojem nowych technologii;
- poprawą wydajności procesów produkcyjnych;
- wzrostem możliwości regeneracyjnych ekosystemów.
Warto podkreślić, że gospodarka cyrkularna umożliwia minimalizację zużycia zasobów, energii i degradacji środowiska, ale przy jednoczesnym zachowaniu dalszego rozwoju ekonomicznego, technologicznego i społecznego. Jest to możliwe dzięki przekształceniu łańcuchów produkcji i konsumpcji, oraz wprowadzeniu nowych modeli biznesowych.
SCHEMAT POSTĘPOWANIA Z ODPADAMI W GOSPODARCE O OBIEGU ZAMKNIĘTYM
W gospodarce obiegowej zakłada się po pierwsze dążenie do ograniczania produkcji i konsumpcji generującej powstawanie odpadów. W drugiej kolejności rekomendowane jest wydłużenie życia produktów bądź materiałów, poprzez ich ponowne wykorzystanie, np. naprawę, renowację czy upcykling. Recykling, choć niezwykle istotny, znajduje się dopiero na trzecim miejscu, gdyż wymaga dodatkowych nakładów energetycznych, a możliwości jego przeprowadzania są ograniczone. Pozostałe odzyskiwanie, np. spalanie w celu odzysku energetycznego, to alternatywna forma korzystania z odpadów, gdy nie można zastosować lepszych rozwiązań. Najmniej pożądana i traktowana jako ostateczność jest bezpieczna likwidacja odpadów, czyli najczęściej składowanie bądź chemiczne lub termiczne unieszkodliwianie.
ROLA KONSUMENTA W GOSPODARCE CYRKULARNEJ
Gospodarka o obiegu zamkniętym najczęściej jest rozpatrywana w kontekście produkcji, innowacji technologicznych i nowoczesnych modeli biznesowych. Tymczasem równie istotnym jest zwrócenie uwagi na rolę konsumpcji i samego konsumenta w tym modelu gospodarczym. Wprowadzenie GOZ będzie się bowiem wiązało ze zmianami nie tylko dla przedsiębiorców, ale całego społeczeństwa. Ostatecznie to konsumenci będą odbiorcami przekształconych produktów czy zdematerializowanych usług, zatem istotnym jest uzyskanie ich akceptacji i poparcia. Uzyskanie takiego przyzwolenia społecznego jest możliwe przy uwzględnieniu potrzeb i oczekiwań konsumentów na etapie projektowania i produkcji towarów. Dlatego też gospodarka cyrkularna zmienia relację między producentem, a odbiorcą na bardziej obustronną, opartą o dialog i współpracę. Konieczność poznania preferencji konsumentów zobowiązuje przedsiębiorców do wprowadzania nowych strategii i modeli biznesowych, jednak ich działania nie przyniosą zakładanego rezultatu bez zaangażowania po stronie nabywców. Świadome decyzje i codzienne wybory konsumentów mogą więc ułatwiać lub znacząco utrudniać rozwój gospodarki o obiegu zamkniętym.
Jednym z kluczowych aspektów w GOZ jest tzw. zrównoważona konsumpcja, oznaczająca podejmowanie odpowiedzialnych decyzji zakupowych, korzystanie z towarów i usług w sposób minimalizujący zużycie zasobów naturalnych, ograniczający generowanie odpadów, a w przypadku ich wystąpienia – poddanie procesom odzysku. W literaturze naukowej konsumpcja zrównoważona odpowiada zasadom:
- racjonalności ekonomicznej – dokonywanie wyborów w oparciu o wydajność ekonomiczną;
- racjonalności ekologicznej – dokonywanie wyborów, które są najmniej szkodliwe dla środowiska;
- racjonalności społecznej – dokonywanie wyborów wspomagających rozwiązywanie problemów społecznych lub nie przyczyniających się do ich nasilania.
Biorąc pod uwagę powyższe zasady, można stworzyć cały katalog postaw i zachowań charakterystycznych dla świadomego konsumenta. Na ich czele stoi minimalizm. W praktyce nie oznacza on rezygnowania z zakupów, a raczej ich ograniczanie do tego, czego naprawdę potrzebujemy. Współczesny rynek to rynek tworzenia coraz to nowych potrzeb materialnych, a co za tym idzie ogromnej ilości niepotrzebnych rzeczy. Wszechobecna reklama sprawia, że często trudno nam mierzyć się z pokusą. Dodatkowo na półki sklepowe trafia ogromna ilość produktów kiepskiej jakość, na które popyt dyktuje najczęściej niska cena. Dążenie do minimalizmu może więc stanowić dziś spore wyzwanie. Mierząc się z nim warto wziąć pod uwagę, że przemyślany zakup uwzględnia użyteczność, jakość i trwałość produktu, a nie wyłącznie cenę czy chwilową modę, dając nam w efekcie większą satysfakcję.
W kontekście wyboru określonego produktu, poza jakością i trwałością wydłużającymi czas jego użytkowania, znaczenie ma także skład, tzn. to z jakich materiałów i substancji został wyprodukowany. Od lat globalny rynek zalewają jednorazowe, głównie opakowaniowe produkty z tworzyw sztucznych, które w krótkim czasie zmieniają się w długowieczne śmieci. Problem ten nie został dotąd skutecznie rozwiązany na poziomie prawnym, choć w połowie 2021 roku w życie mają wejść pierwsze unijne regulacje wykluczające z produkcji 10 problematycznych towarów. Co jednak kluczowe, konsumenci przywiązali się do wygodnych zrywek czy butelek PET, sięgają po nie bezwiednie, nie widząc alternatywy. Na szczęście w ostatnich latach rośnie moda na wielorazowe odpowiedniki popularnych jednorazówek, takich jak reklamówki i “zrywki”, maszynki do golenia, płatki kosmetyczne czy nawet tampony i podpaski. Rozwija się też rynek opakowań oraz jednorazowych produktów tworzonych z materiałów w pełni biodegradowalnych, na którym nie brakuje ciekawych innowacyjnych rozwiązań. Można więc powiedzieć, że rynek produktów ekologicznych coraz bardziej nam sprzyja, a nasze decyzje przy sklepowych półkach mogą znacznie przyspieszyć jego rozwój.
Odpowiedzialne podejście konsumentów do wyboru produktów to ważny element kształtowania się gospodarki cyrkularnej, ale też kształtowania rynku dzięki wspieraniu producentów szanujących zasady zrównoważonego rozwoju. Nie mniejsze znaczenie dla rozwoju GOZ ma także sposób użytkowania posiadanych przez nas przedmiotów. Znakiem naszych czasów jest ogromna łatwość w wyrzucaniu rzeczy i zastępowaniu ich nowymi.
W odpowiedzi na ten szkodliwy trend powoli kształtuje się nowa moda, przypisująca wartość przedmiotom pochodzącym z odzysku. Używana odzież, meble i inne przedmioty codziennego użytku możemy zarówno kupić, jak i sprzedać bądź oddać, korzystając z rosnącej liczby służących temu grup społecznościowych, portali i aplikacji, a coraz częściej także ze sklepów społecznych i charytatywnych. W postępowaniu ze zużytymi rzeczami, które utraciły swoją funkcję bądź pierwotny blask, GOZ proponuje natomiast powrót do tradycyjnych metod – naprawiania i renowacji. Oznacza to rozwój i zwiększenie dostępności różnego rodzaju usług, np. krawieckich, szewskich czy renowacyjnych, celem ograniczenia produkcji bazującej na nowych komponentach.
Innym istotnym wsparciem dla rozwoju gospodarki obiegowej jest promocja wśród konsumentów, tzw. ekonomii współdzielenia lub współpracy. Jest to model konsumpcyjny, który zakłada rezygnację z posiadania produktów na rzecz ich użytkowania, czyli rozwój usług dających konsumentowi możliwość dostępu do określonych towarów, kiedy ten tego potrzebuje. Ekonomia współpracy promuje tworzenie sieci połączonych ze sobą jednostek i społeczności, kreując usługi umożliwiające krążenie dóbr między ich uczestnikami w zależności od potrzeb, ograniczając w ten sposób problem nadmiernej produkcji. Najprostszym przykładem takiego działania jest wypożyczanie, znane m.in. z tradycyjnych bibliotek. Co ważne moda na nieposiadanie rozwija się, więc na rynku znajdziemy coraz więcej produktów do wynajęcia, od samochodów, przez eleganckie stroje, zastawę stołową czy narzędzia, po miejskie rowery i hulajnogi. Jest to doskonałe rozwiązanie w przypadku przedmiotów, których zakup związany jest z dużym wydatkiem, a których używamy okazjonalnie.
Świadomy konsument jest bez wątpienia ważnym ogniwem w łańcuchu zmian, których celem jest skuteczna implementacja gospodarki o obiegu zamkniętym. Odpowiedzialny eko-nabywca ma moc kształtowania rynku, kreując popyt na określone usługi i produkty, ale też wymuszając na producentach bardziej zrównoważone i prośrodowiskowe postawy. Postawienie się w tej roli wymaga od nas wiedzy, zaangażowania i pracy nad codziennymi nawykami. Jest to wysiłek, na który musimy się zdobyć przede wszystkim na początku naszej drogi z GOZ. Czy jest wart swojej ceny? Bez wątpienia tak, gdyż nagrodą jaka na nas czeka jest czystsze, bezpieczniejsze środowisko oraz szansa na lepszą przyszłość dla nas i naszych dzieci.
* Artykuł jest częścią kampanii “Włącz się w obieg” finansowanej z budżetu Miasta Katowice
Bibliografia:
Deloitte, „Zamknięty obieg – otwarte możliwości”, 2018
gozwpraktyce.pl
Jastrzębska E., „Konsument w gospodarce o obiegu zamkniętym”, Studia i Prace. Kolegium Zarządzania i Finansów, zeszyt naukowy nr. 172, 2019
Pichlak M., „Gospodarka o obiegu zamkniętym – model koncepcyjny”, Ekonomista, 2018
Bardzo ciekawy art .W dobie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju ,odpowiedzialnej konsumpcji i sprawiedliwego handlu należy podnosić świadomość konsumentów ,władz lokalnych i polityków.
Dobry, odpowiedzialny temat wart podjęcia dla naszych dzieci